• Inleidend

Die Sinode van 2019 het die volgende versoek aan ATLAS gerig (Besluit 26, AS 2019 Notule dag 6 bl 12):

“Die Algemene Sinode versoek ATLAS

1. om ‘n deeglike studie te maak van die verspreiding van godsdienste in Suid-Afrika (insluitend Afrika Tradisionele Godsdienste);
2. om te bestudeer watter beste praktyke daar rondom intergodsdienstige gesprek bestaan;
3. om die Algemene Sinode by die volgende vergadering met ‘n verslag en aanbevelings

te dien.”

Die werkgroep (in alfabetiese volgorde): prof Jaco Beyers (UP, NHK), dr Andries Cilliers (Drieankerbaai, NGK), ds Riaan de Villiers (Groote Kerk, NGK), prof Louis Jonker (US, NGK

– sameroeper), prof Klippies Kritzinger (UNISA, VGK), prof Kobus Kruger (UNISA, Boedhisme), prof Piet Meiring (UP, NGK), prof Marius Nel (US, NGK), prof Kobus Schoeman (UV, NGK), prof Xolile Simon (US, VGK), dr Tahir Sitoto (UKZN), dr Pieter van der Walt (ATLAS, NGK), en dr Gideon van der Watt (UV, NGK).

Die werkgroep het die boek van A. Meiring en P. Meiring (afgekort as M&M in hierdie verslag) as hoofbron gebruik: Meiring A. en Meiring P. 2015. Suid-Afrika, land van baie godsdienste. (Tweede uitgawe). Wellington: Christelike Lektuurfonds.

5.2 Agtergrond

Die opdrag van die Algemene Sinode, aangehaal ter inleiding, moet verstaan word teen die agtergrond van ’n wêreldwye gesprek waarin Christene hulleself afvra hoe ons met mense van ander geloofsoortuigings behoort saam te leef en te werk. Ons as moderne Christene is nie die eerstes wat met hierdie kwessie worstel nie. Dis ‘n vraagstuk wat reeds deur die vroeë kerkvaders soos Ireneaus, Augustinus en Johannes van Damaskus in die eerste eeue van die Christelike kerk ondersoek is. Hierdie sogenaamde “apologetiese” vaders het reeds nagedink oor hoe om met mense van ander godsdienste van hulle tyd in gesprek te tree. Daar is ook verskeie invloedryke dokumente in die Rooms-Katolieke kerk aanvaar wat grondig as Christene hieroor wou nadink (vgl. Lumen Gentium, Gaudium et Spes, Nostra Aetate). Om vandag in die NG Kerk ‘n gesprek oor hierdie belangrike saak te voer, het dus niks daarmee te make om bloot die tydsgees te wil volg of om die belange van ‘n sekulêre staat te probeer dien nie.

Een manier om hierdie kwessie te benader, is om te fokus op die vraag na waarheid: Watter godsdiens praat die waarheid oor God, oor menswees en oor ons wêreld? Die Algemene Sinode van 1986 se gesprek oor Islam word byvoorbeeld oorheers deur die siening dat “die Islam ‘n valse godsdiens is wat ’n groot gevaar vir die Christendom in Suid-Afrika, Afrika en in die wêreld van ons dag inhou” (AS 1986 Notule 50.3.2.4: Bediening gerig op die Moslems). Daar is ook: “Islam moet aanvaar en erken word as ’n minderheids godsdiens in Suid-Afrika wat vryheid het om sy geloof te beoefen in ooreenstemming met die beginsel van godsdiensvryheid” (AS 1986 Notule 50.3.4: Godsdiensvryheid), en darom het die Sinode gepleit vir “gesonde buurskap en goeie onderlinge verhoudinge tussen Christen- en Moslem gemeenskappe in ons land” (AS 1986 Notule 50.3.5.1).

Dit dui daarop dat die vraag ook, sonder om die waarheidsvraag buite rekening te laat, vanuit ’n ander hoek benader kan word. Wat sou dit beteken om in ons huidige situasie te streef na “gesonde buurskap en goeie onderlinge verhoudinge” tussen verskillende godsdienstige groepe (en ook met persone of groepe wat geen godsdienstige oortuigings onderskryf nie)? Ons land staan voor enorme uitdagings wat onreg, rassisme, ongelykheid, armoede, werkloosheid, onderwysprobleme, korrupsie, misdaad en geweld betref. Ons is in baie opsigte steeds ’n verdeelde nasie. Kan geloof en godsdiens ’n rol speel daarin om groter sosiale kohesie te bevorder sodat mense van verskillende oortuigings kan saamwerk aan die opbou van ons land, of is godsdiens eerder ’n verdelende faktor?

Hierdie vraag is wêreldwyd en deur die eeue reeds vir Christene van die uiterste belang, veral in ’n situasie waarin konflik en geweld soms godsdienstig geregverdig, of deur godsdienstige motiewe aangevuur word. Die persepsie dat godsdiens inherent gewelddadig en verdelend is en dat die wêreld sonder godsdiens ’n vreedsamer plek sou wees – ‘n posisie wat veral deur sommige militante ateïstiese kritici van geloof en godsdiens verdedig word – moet Christene ook dring tot selfverantwoording. Daarom het die Wêreldraad van Kerke byvoorbeeld ’n intergodsdienstige lessenaar wat die volgende doelstelling het: “To build bridges of trust and respect with neighbours of other faiths and

to develop interreligious solidarities that can promote justice, peace, and the wellbeing of the entire creation” (sien https://www.oikoumene.org/what-we-do/interreligious- dialogue-and-cooperation).

Met hierdie verslag wil ATLAS ook pleit vir ’n dialogiese benadering waarin ons streef daarna om ander godsdienste te verstaan en om te bou aan ander se verstaan van ons oortuigings. Hierdie dialogiese benadering beteken geensins dat ons ons oortuiging dat Christus die weg, die waarheid en die lewe is (Joh 14:6), prysgee nie. Trouens, ons wil juis van Christus getuig deur daarna te strewe om – sover dit van ons afhang – in vrede met alle mense saam te leef (Rom 12:18), om by ons broederliefde ook die liefde vir alle mense te voeg (2 Pet 1:7), deur ons gedagtes te rig op dit wat goed is vir alle mense (Rom 12:17). Ons glo dat ons alleen kan saamwerk in ons gemeenskaplike strewe na ’n regverdige samelewing indien ons – sonder om ons eie oortuigings te verswyg of af te water – mekaar ook verstaan en respekteer.

Om hierdie rede begin die vorderingsverslag met die vraag: “Waarom oor ander godsdienste praat/dink in ’n Christelike kerk?” Daarop word ’n Bybelse perspektief gegee. Daarna bied die verslag die nuutste beskikbare statistieke oor godsdienste in Suid-Afrika aan, asook ’n oorsig oor die verskillende belangrikste godsdienste. Uiteindelik stel die verslag die vraag “Hoe tree ons in interaksie met mense van ander godsdienste?” aan die orde, waarby die moontlikhede van dialoog en samewerking bespreek word.

Die verslag as geheel dien as agtergrond vir ’n gespreksgids oor die onderwerp wat vir gemeentegebruik beskikbaar gestel kan word (Bylaag A). Hierdie gespreksgids is ‘n “projek in wording” waarby ATLAS graag gemeentes en individue wil betrek om uiteindelik in 2027 ’n finale produk en voorstelle aan die Algemene Sinode voor te lê. Dit is ons gebed dat hierdie verslag sowel die interne dialoog tussen Christene, sowel as die dialoog tussen verskillende godsdienste in ons land sal dien, en dat dit in diens en in die teken van ons getuienis as volgelinge van Jesus Christus sal staan.

5.3.  Waarom oor ander godsdienste praat/dink in ‘n Christelike kerk?

Christene mag – en moet – oor ander godsdienste nadink, hoofsaaklik om vier redes:

1. Omdat die Bybel duidelik daaroor is dat die hele mensdom aan God behoort. “Aan die HERE behoort die aarde en die volheid daarvan, die wêreld en dié wat daarin woon” (Ps 24:1). Alle mense is na God se beeld geskep (Gen 1:27) en daarom is hulle almal God se mense – en ons mede-mense. Toe die Here Jesus wou weet wat sy dissipels oor Hom dink, het Hy hulle eers gevra: “Wie sê die mense is Ek?” Dis wanneer ons goed weet wat mense rondom ons glo, dat ons behoorlik kan bely wie Christus vandag vir ons is. Christus wil nie ‘n groep dissipels hê wat met oogklappe deur die lewe gaan en hulleself afsny van die idees en godsdienste wat die mense rondom hulle beweeg Hy betig sy hoorders dat hulle na die wolke kyk en die weer kan voorspel, maar nie die “tekens van die tye” – dit wat in die harte en koppe van die mense rondom hulle aangaan – kan “lees” nie (Matt 16:2-4).

1. Omdat alle mense saam met ons as Christene op soek is na vrede en die vervullng van hulle lewensdrome. Die kerkvader Augustinus het in sy Belydenisse (1.1) geskryf: Tu excitas, ut laudare te delectet, quia fecisti nos ad te et inquietum est cor nostrum, donec requiescat in te – “U wek ons op om dit te geniet om u te prys, omdat u ons gemaak het op u gerig, en ons hart is onrustig totdat dit in u tot rus ” Dit word gewoonlik vertaal as: “U het ons vir uself gemaak”, maar die Latyn bevat ook “ad te” wat ‘n rigting en beweging aandui. “Tilted toward you”, lui ‘n nuwe Engelse vertaling. Dit skryf Augustinus van alle mense. Ons is, saam met alle ander mense, gemaak vir gemeenskap met God, saam op God gerig. En dan skryf hy nie “ons harte is in ons onrustig” nie; hy skryf “ons hart is onrustig”. Vir Augustinus het die hele mensdom een hart, een groot onrustige hart, wat slegs in God tot rus kan kom. Ons het mekaar nodig; ons moet na mekaar toe beweeg, want dit is die enigste manier waarop ons saam ons lewensrigting na God toe kan vind. Die ontstuimige, uitsluitende, oorlogmakende hart van die mensdom kan nie rus vind as Christene hulle terugtrek om in isolasie hulle eie rus in God soek nie.

1. Christene moet weet wat ander mense glo omdat hulle die wêreld ‘n verduideliking skuld. “Eerbiedig Christus as Here in julle harte, altyd gereed om julle te verantwoord teenoor elkeen wat van julle rekenskap eis oor die hoop wat in julle leef” (1 Pet 3:15). Die mense rondom ons moet kan sien dat daar hoop in ons as Christene leef. Trouens, daardie hoop moet so sigbaar en opvallend wees dat dit mense sal laat vra waar dit vandaan kom. Ons is geroep – nie om te oortuig nie, maar tot getuienis en verantwoording teenoor almal rondom Die teks gaan voort en sê: “Doen dit egter met beskeidenheid en respek, met ‘n goeie gewete …” Christene mag nie op die geloof (of ongeloof) van enigiemand anders neersien nie. Ons is uit genade gered, deur God se vrye guns alleen, en daarom mag ons nie onsself oor ander mense verhef nie. Om Christus in ons harte te eerbiedig beteken tegelyk om ander mense te respekteer, om met beskeidenheid na hulle te luister en te leer wat hulle glo en hoop. So kan ons ook op ‘n relevante manier met hulle praat oor die hoop in ons lewens.

1. Christene moet luister na wat mense van ander godsdienste glo omdat die Heilige Gees wat in hulle leef ‘n soekende, ondersoekende Gees is. In 1 Kor 2:10-12 skryf die apostel Paulus: “Die Gees ondersoek alles, ook die dieptes van God … niemand ken die dieptes van God nie, behalwe die Gees van God.” Dit is ‘n vreemde gedagte, maar dit herinner ons daaraan dat ons nie beheer oor God het nie en dat ons nie alles van God weet of verstaan – of ooit sal kan weet of verstaan nie. Die misterie van hoe God in die wêreld werk sal altyd bokant ons begrip wees, al kan ons God met vrymoedigheid en sekerheid ken, liefhê en Hierdie insig van die apostel moet ons nie moedeloos ons hande in die lug laat gooi en laat ophou dink oor God se dieptes nie. Die Heilige Gees is juis die Een wat self soek en wat ons trek en dryf om saam te soek na sin en betekenis in die baie onverklaarbare dinge rondom ons. Om na te dink en ondersoek te doen oor die bestaan (en groei) van ander godsdienste is nie ontrouheid teenoor God of ‘n daad van ongeloof nie. Dit is ‘n Gees-geleide soeke na ‘n volwasse en verantwoordbare houding en standpunt oor die misterie van God, soos wat ons dit onder andere waarneem in die kulture en godsdienste om ons.

Ander perspektiewe uit die Bybel beklemtoon dat God se genade veel verder strek as bloot die “binnekring van die verbond” en die “kudde in die kraal”. Hieronder word perspektiewe uit die Ou en Nuwe Testament kortliks bespreek:

‘n Ou-Testamentiese perspektief: Die Jodendom en Christendom baseer hul bestaan op die feit dat God ‘n verbond gesluit het met Abraham en sy nageslag – om húl God te wees. Binne hierdie twee godsdienste word die verbondslyn deur Isak (die eerste een wat besny is) terugverbind aan vader Abraham. In hierdie opsig verskil Islam egter, omdat die verbondslyn vir hulle eerder deur Ismael – die seun van Hagar, Sara se Egiptiese slavin – loop. Dit is baie duidelik uit die Genesisverhale oor hierdie familie-intriges (veral Gen 16 en 21) dat Isak as die seun van die belofte beskou word. Hy is gebore uit Sara – die ou, onvrugbare vrou van Abraham. Interessant genoeg word Ismael se geboorte uit Hagar ook deur ‘n Engel van die Here (dus, die Here self) aangekondig op die tipiese manier waarop verbondsdraers se geboortes aangekondig word (sien Gen 16:11-12). Maar die Here dui in Genesis 21:12-13 aan dat Abraham se familie wél deur Isak se naam bekend sal wees, “(m)aar ook die seun van die slavin sal Ek tot ‘n nasie maak, omdat hy jou nageslag is.” Hierdie uitspraak wys dat die verkiesing van Isak nie die verwerping van Ismael as keersy het nie. Ook die uiteinde van Ismael word deur die Here beskik, en Isak en Ismael bly as’t ware bloedfamilie deur die eeue. Die verskillende assosiasies wat die Christendom en Islam onderskeidelik deur Isak en Ismael met Abraham maak, lei dikwels tot konflik en wedersydse veragting. Op grond van Genesis 16 en 21 kan ons egter aandui dat dit ‘n misopvatting is om hierdie twee familielyne – wat albei by vader Abraham begin – in kontras en opposisie tot mekaar te sien.

‘n Nuwe-Testamentiese perspektief: Die Nuwe Testament beklemtoon telkens dat die verhaal van Jesus nie ‘n nuwe verhaal is nie maar eerder die voortsetting van die Ou- Testamentiese verbondsverhaal. So begin Matteus sy vertelling oor Jesus met die weergee van sy genealogie wat Hom met Abraham verbind (Matt 1:1-17). Matteus beklemtoon deurgaans sowel die bevoorregte posisie van Israel (Matt 10:6; 15:24), as die realiteit dat God se verbondstrou ruimer is as ‘n eng nasionalistiese verstaan van Israel se identiteit. Dit is nie ‘n nuwe ontwikkeling nie. So bevat Jesus se genealogie verskeie vroue wat nie suiwer etniese Jode was nie en haal Matteus Jesaja aan om aan te dui dat die nasies hulle hoop in Jesus sal plaas (12:17-21). Die Matteusevangelie eindig dan ook met die eksplisiete opdrag van Jesus aan sy dissipels om alles wat Hy hulle geleer het aan alle nasies bekend te maak (Matt 28:18-20). Teen die tyd van die opskrifstelling van Matteus was die kerk alreeds vir twee geslagte besig om die opdrag uit te voer. Dit is duidelik uit die NT dat ‘n verhouding met Jesus as meer bepalend beskou word as bloot ‘n genealogiese verbintenis met Abraham (Matt 3:9). Dit is ook opvallend dat terwyl sommige van sy volgelinge diegene met wie Jesus Homself verbind, wil inperk, Jesus deurgaans die teendeel doen. So vertel Jesus in Johannes 10:16 dat Hy ook die herder is van ander skape as dié wat aan die dissipels bekend is. Volgens die gelykenis wat Jesus in Matteus 25:31-46 vertel, is daar selfs diegene wat Hom dien, en so ‘n verhouding met Hom het, wat self onbewus daarvan is! Terwyl die kerk dus geroep is om die evangelie van Jesus aan alle nasies te verkondig, en nie almal hierop positief reageer nie, is dit ook

ewe duidelik dat dit uiteindelik Jesus is wat bepaal wie Hom waarlik as Here erken het, en nie die kerk nie.

5.4.  Statistieke oor Suid-Afrikaanse godsdienste

Godsdienstige diversiteit is ‘n belangrike aspek van die Suid-Afrikaanse samelewing. Die tabel hieronder is saamgestel vanuit Stats SA-data (van 1996 en 2001 waarin godsdienstige affiliasie wel vermeld word), getalle wat in M&M vermeld word (2015), en die Gemeenskap-Opname (2016).

Godsdiens in Suid-Afrika 1996-2016

Die volgende opmerkings kan in die lig van die tabel gemaak word:

1. Die Christelike godsdiens was die afgelope twee dekades die meerderheidsgodsdiens in Suid Ongeveer 80% van die bevolking was nominaal gekoppel aan ‘n Christelike geloofsgemeenskap. Dit is egter belangrik om na die denominasionele verskuiwings binne die Christelike godsdiens te kyk:
   • Die hoofstroom Christelike kerke het van 35.9% in 1996 tot 23.9% in 2016

• Afrika Onafhanklike Kerke (waaronder ook die Zion Christian Church tel) se aandeel het min of meer dieselfde gebly.
• Pinkster en Charismatiese kerke het meer as verdubbel van 6.6% in 1996 tot 2% in 2016. Dieselfde tendens kan by “Ander Christelik” waargeneem word.

1. Islam bly minder as 2% van die Suid-Afrikaanse bevolking binne die

• Ander godsdienste (Afrika Tradisionele Godsdiens, Hindoeïsme, Boeddhisme, Judaïsme, ) bly minder as 10% van die bevolking.

2016. Die groep wat geen godsdiens aangedui het nie, neem af van 18% in 1996 tot 12% in

1. Die vinnigste groei binne die Christendom is nie meer die hoofstroom kerke nie maar wel Pinkster en Charismatiese Dit is deel van ‘n globale tendens, maar kom ook veral in sub-Sahara-Afrika na vore.

5.5.  Kort oorsig oor vernaamste ander godsdienste in SA

Dit is onmoontlik om hier ‘n gedetailleerde beskrywing van elkeen van die godsdienste wat in Suid-Afrika teenwoordig is, te gee. Vir meer inligting kan M&M geraadpleeg word. Verder moet daar onthou word dat daar ‘n wye verskeidenheid van nuanses en sienings in elkeen van hierdie godsdienste bestaan. Dis natuurlik niks vreemd vir Christene nie, en ook nie vir die NG Kerk in Suid-Afrika nie. Die onderstaande beskrywings probeer egter ‘n kort samevatting gee van die vernaamste oortuigings en rituele in die verskillende godsdienste.

5.5.1.  Islam

Hoewel hierdie godsdiens deur baie Christene met gewelddadige en militante uitbreiding geassosieer word, is die naam verwant aan die Arabiese woord vir “vrede” (salam). Aanhangers van hierdie godsdiens word Moslems genoem, en nie Mohammedane nie. Laasgenoemde is aanstootlik vir Moslems, omdat dit suggereer dat hulle Mohammed, hul grootste profeet, aanbid en nie die enige en allerhoogste Allah nie. Mohammed is in

570 n.C. in Mekka op die Arabiese skiereiland gebore. Mohammed het moeilike grootwordjare gehad deurdat hy reeds op sesjarige ouderdom wees agtergelaat is en deur sy oom grootgemaak moes word. Hy het sy oom op handelsreise noordwaarts na Sirië vergesel en is so blootgestel aan Joodse kolonies wat in die woestyngebiede gewoon het en ook aan Christengemeenskappe in Sirië. Hy het besondere vertroosting en versterking gevind in die bewussyn van God, oftewel Allah soos die godheid in Islam genoem word. (Die term “Allah” is taalkundig verwant aan die naam wat dikwels in die Hebreeuse Bybel met Jahweh geassosieer word, naamlik “Elohim”.) Mohammed is later met Khadidja getroud, en uit hul gelukkig huwelik is twee seuns en vier dogters gebore. Khadidja was die eerste persoon wat ook begin glo het in die God wat haar man bely het.

Mohammed was baie ontsteld deur die morele verval en veelgodedom wat hy onder sy Arabiese volksgenote waargeneem het. Tydens sy bepeinsings en meditasie het hy gaandeweg tot die oortuiging gekom dat God hom roep om onder die Arabiere ‘n gesant te wees. In plaas van die geweld en rooftogte wat hy onder die Arabiere beleef het, wou hy liefde en omgee teenoor die medemens propageer. Hy wou mense leer om hulle te onderwerp aan die almagtige God. Mohammed het self nooit daarop aanspraak gemaak dat hy bonatuurlike gawes of eienskappe het nie. Hy wou bloot as mens die boodskap van God wat hy in Hebreeus onder die Jode gehoor het, en in Grieks onder die Christene, in Arabies vir sy volksgenote toeganklik maak. Interessant genoeg lees ons in die Koran (29:46) dat Mohammed die Moslems vermaan het om nie onbetaamlik teenoor Jode en Christene op te tree nie, omdat hy meen dat “ons God en julle God is een.”

Aanvanklik was daar min mense in Mekka wat Mohammed se sienings aanvaar het, omdat hulle gemeen het dit sal hul handelsbelange skade aandoen. Mohammed is later uitgedryf en het toe in Medina gaan woon, 350 km ten noorde van Mekka. In Medina is hy as politieke leier erken, maar dit het nie vir die inwoners in teenstelling met sy rol as apostel van God gestaan nie. Daarmee kom ‘n siening tot stand dat Mohammed wel die rolle van heerser en apostel verenig in ‘n soort teokrasie. Later het die Islam wyer as die Arabiese omgewing uitgesprei deurdat Mohammed ook die dwalings in die Jodendom en Christendom probeer regstel het. Dit bring veral ‘n breuk met die Jodendom, wat Mohammed aangemoedig het om die Moslemgodsdiens al hoe meer ‘n eie karakter te gee. So vestig hy byvoorbeeld die idee dat die Kaäba (‘n groot kubusagtige gebou wat in die omgewing van Mekka uit swart klip gebou is) die tempel is wat God deur Abraham en Ismael laat bou het. Hy vestig ook die gebruik dat Moslems wat daartoe in staat is, een maal in hul lewensduur ‘n besoek aan die Kaäba in Mekka moes bring (die sogenaamde “hajj”). Verder moes Moslems nie meer met hul gesig in die rigting van Jerusalem bid nie, maar in die rigting van die Kaäba.

Mohammed is in 632 n.C. skielik in Medina oorlede. Hy het nie voor sy dood ‘n opvolger aangewys wat die Islam-godsdiens verder sou neem nie. ‘n Volksvergadering het toe sy mees prominente volgelinge Abu Bakr, ‘Umar, ‘Uthman en ‘Ali as leiers aangewys. Omdat daar onduidelikheid was oor wie die legitieme opvolger moes wees, het dit daartoe gelei dat laasgenoemde, ‘Ali, se leierskap betwis is deur die goewerneur van Sirië, Mu’awiya van die Omajjede-dinastie. ‘Ali is in ‘n sluipmoord gedood, en hierdie Siriese leier het die sentrum van Islam dadelik na Damaskus verskuif. Dit is ook onder hierdie dinastie dat die Rotskoepel Moskee in Jerusalem op die vermoedelike terrein van die vernietigde Joodse tempel gebou is (aan die einde van die 7de eeu n.C.) as ‘n teenvoeter vir die prominensie van die Christelike Heilige Grafkerk wat in Jerusalem opgerig is.

Die leierskap van die Omajjede-dinastie is algaande deur die Sjiïtiese stam ondermyn, omdat hulle gemeen het dat ‘Ali (wat ‘n kleinneef van Mohammed was) eintlik die regmatige leier moes gewees het. Hierdie Arabiese stam is deur die Perse (van hedendaagse Iran) ondersteun, asook deur die ‘Abbasiede familie. Laasgenoemde het Bagdad die nuwe hoofstad van Islam gemaak. Bagdad het onder hul leiding en met Persiese ondersteuning gegroei tot een van die vernaamste kulturele en intellektuele

sentrums van die tyd. ‘n Magdom kuns- en tegniese uitvindings, asook merkwaardige ontwikkeling van wiskunde, vind in hierdie tyd in Bagdad en in Persië plaas. Hierdie vertakking van Islam het algaande begin bekendstaan as die Sjiïtiese Moslems, oftewel Shia. Die vertakking in Sirië en elders in die Arabiese wêreld het bekend geword as die Sunnietiese Moslems (sien onder waar die naam vandaan kom). Hierdie is tot vandag toe die hoofskeiding in Islam, en vele van die spannings in Wes-Asië (oftewel, die Midde- Ooste) kan na hierdie skeiding teruggevoer word.

Algaande het Islam wyer oor die Middellandse See-wêreld en Noord-Afrika versprei. Daarmee is hulle ook baie sterk blootgestel aan die Hellenisties-Griekse kultuur en intellektuele ontwikkelings. Later het prominente Islam-geleerdes in Suid-Spanje gevestig, en is Wes-Europa ook deur hulle bekendgestel aan die Griekse intellektuele tradisies. In plekke soos Cordoba in die suide van Spanje was daar ‘n vreedsame naasbestaan van Islam en Joodse gemeenskappe, maar dié era het tot ‘n einde gekom toe hierdie groepe in die tyd van die Spaanse inkwisisie verdryf is. Dit was ‘n poging van die Rooms-Katolieke monarg Ferdinand II en sy vrou Isabella I om die omgewing te “suiwer” van Moslem en Joodse invloed. Hierdie beweging het uiteraard groot spanning tussen Moslem en Jode aan die een kant, en die Christendom aan die ander kant veroorsaak.

Islam het reeds aan die einde van die 17de eeu aan die Kaap aangekom deurdat die Nederlandse goewerneurs slawe uit die Ooste ingevoer het. Later sou nog Moslems uit die Molukse eilande en vanaf Macasser in Oos-Indië na die Kaap gebring word. Hierdie groepe het almal tot die Shafi’i-skool van Islam-wetgewing behoort. Teen die begin van die 19de eeu is hierdie invloei van Moslems na die Kaap stopgesit. Die Moslem- gemeenskap het daardeur geïsoleerd van ander internasionale gemeenskappe geraak, en het ‘n eie karakter begin ontwikkel. Hierdie Moslems wat aan die Kaap gevestig was, het ook ‘n baie groot bydrae gelewer tot die totstandkoming van Afrikaans as ‘n taal wat op Nederlands gebaseer was, maar ook sterk deur Oosterse tale beïnvloed is.

Vanaf 1869 begin daar ook ander Moslemgroepe van Indiese herkoms na die suidpunt van Afrika kom. Hulle het veral in die Natal-area gevestig om besigheid te doen en in die suikerbedryf te werk. Hierdie groepering hang ander sienings aan met betrekking tot Islam-wetgewing, en het dus ook eie tradisies begin ontwikkel wat anders as dié van die Kaapse Moslems was. Hoewel hierdie onderskeid steeds vandag in die Moslemgemeenskap van Suid-Afrika bemerk kan word, het daar egter ook vermenging van idees oor tyd plaasgevind. Die meerderheid Moslems in Suid-Afrika behoort tot die Sunni-tradisie (sien onder oor hul oorsprong), terwyl daar ook enkele Sjiïtiese moskees bestaan.

Die basis-openbaringsbron vir Moslems is die Koran (uitgespreek as “Koer-aan”). Hulle glo dat die Koran die direkte woord van Allah is, soos dit neergeskryf is deur Mohammed wat dit van Allah ontvang het. Alle Islamitiese beginsels en voorskrifte berus op die Koran, maar addisionele lerings en inligting word in die Sunna vervat. Die Koran dek nie alle sfere van die lewe nie, en die lewenspraktyke en voorbeeld van die profeet Mohammed (die Sunna genoem) word as addisionele riglyne beskou. Na ongeveer twee eeue waarin die

Sunna reeds mondeling gevestig geraak het, is besluit om dit neer te skryf in ‘n versameling wat die Hadith genoem word. Hoewel die Hadith nie as direk geïnspireer deur Allah beskou word nie, het dit ‘n baie sterk invloed in die Islamgeloof.

Die navolgers van die Sunna, is die Sunniete genoem. Vandag verteenwoordig die Sunniete die grootste deel van Islam – sommige skat dit op ongeveer 90%. Die Sjiïetiese moslems, wat hierbo beskryf is, is die ander groot groepering. Daar is egter ook verskillende uitlegskole binne beide hierdie tradisies. Die uitlegskole het verskillende benaderings tot die toepassing van die geregtelike voorskrifte van die Koran en Hadith. Die Sjiïetiese moslems is meer hiërargies georganiseer as die Sunniete. Eersgenoemde het ‘n hiërargiese struktuur van die teologiese ampte waarin die Imam die hoogste amp is, gevolg deur die Ajatolla, die Hujjatullah, en die Mulah. ‘n Soort mistieke beweging, die Sufisme, het ook later in die 12de eeu ontstaan. ‘n Gesiene hoogleraar van Bagdad, al- Ghazali, het sterk kritiek gelewer op die dorre ortodokse wettisisme wat hoogty gevier het in Islam, en het die vroomheid van die Sufiste gebruik om nuwe lewe in die tradisionele Islam te blaas.

Daar is vyf pilare waarop Moslems se godsdiens berus: (1) Getuienis: Moslems bely gereeld in Arabies dat “Daar is geen god behalwe Allah nie, en Mohammed is die boodskapper van Allah.” (2) Rituele gebed: Moslems bid vyf keer per dag op vasgestelde tye in die rigting van Mekka deur voorgeskrewe gebede in Arabies te prewel. Die Vrydagmiddag-gebed is verpligtend vir alle volwasse mans. (3) Gee van aalmoese: Daar is ‘n verpligte heffing op eiendom en alle ander besittings, en hierdie fondse word aangewend om die moskees in stand te hou en ook om vir die behoeftiges in die samelewing te sorg. Benewens die verpligte gawes, gee Moslems gewoonlik ook nog vrywillig vir die verligting van nood (dink aan die bekende “Gift of the Givers” beweging).

(4) Die vas: Die maand Ramadan (wat jaarliks verskuif weens die feit dat die Islamkalender volgens maanmaande van 28 dae elk funksioneer) word gesien as ‘n maand van vas en seksuele onthouding vanaf sonsopkoms tot sonsondergang. Moslems fokus in hierdie tyd veral op die Koran, omdat dit in hierdie maand aan die profeet Mohammed geopenbaar is. (5) Die pelgrimstog (“hajj”): Elkeen wat dit kan bekostig, moet ten minste een keer in hul leeftyd die Kaäba in die Ramadanmaand besoek. Daar is vaste rituele wat gevolg word tydens so ‘n besoek aan Mekka: ‘n naatlose kledingstuk word gedra, daar word sewe keer om die Kaäba gestap, die Swart Klip op die een hoek van die Kaäba word gesoen, en heen en weer tussen die heuwels Safa en Marwa geloop. Laasgenoemde gebruik word verbind met die swerftog wat Hagar met Ismael in die woestyn gehad het. Op die tiende van die pelgrimsmaand, word ‘n offerande (normaalweg ‘n skaap of kameel) gebring ter herdenking aan Abraham se offer van sy seun.

Eid al-Fitr, die grootste van die Islam-feeste, word gevier aan die einde van Ramadan. Dit word feestelik ingewy wanneer die nuwe maan weer vir die eerste keer verskyn (vandaar ook die voorkoms van ‘n metaal sekelmaan op baie moskees se minnarette). Eid al-Adha word gevier as deel van die pelgrimstog na Mekka. Dan word daar ook ‘n offerande geslag (soos reeds hierbo beskryf). Die Nuwejaar het nie vir Sunni-Moslems besondere

betekenis nie, maar dit word veral in die Sjiïetiese omgewings met die fees van Noruz gevier.

5.5.2.  Hindoeïsme

Die sambreelterm, “Hindoeïsme”, word gebruik om te verwys na ‘n groepering van godsdienstige oriënterings en aktiwiteite waarvan die oorsprong in Indië is. Na ‘n lang historiese ontwikkeling het die antieke kulture van die Ariërs en Dravidiërs in die landstreek Indië vermeng. Tydens die sogenaamde Vediese fase het hierdie vermenging daartoe gelei dat ‘n poel van godsdienstige idees na vore gekom het. Vanuit hierdie poel van godsdiens-elemente het die meeste Oosterse godsdienste, onder andere ook die Hindoeïsme, tot stand gekom. Die ambassadeurs van die ou Persiese ryk het na die konglomeraat van godsdienstige uitdrukkings in die landstreek Indië verwys as die godsdiens wat beoefen word deur die mense anderkant die Indus-rivier – vandaar die afleiding van “Hindoe”.

Hindoeïsme bestaan uit ‘n stel kosmiese reëls (soos byvoorbeeld karma, samsara en dharma) wat die menslike bestaan op deterministiese wyse bepaal. Hindoeïsme bestaan ook uit ‘n uitgebreide politeïsme (met gode soos onder andere Vishnu, Shiwa en Sakti) wat die mens kan bystaan om krisisse in die lewe die hoof te bied.

Hindoeïsme word regdeur Suid-Afrika beoefen, met die grootste konsentrasie van Hindoe-gemeenskappe in KwaZulu-Natal. Volgens die nasionale sensus van 1996 identifiseer 1.4% van die Suid-Afrikaanse bevolking as Hindoe. Die syfer het in die 2011 nasionale sensus verminder tot 1.1% van die Suid-Afrikaanse bevolking. Volgens die 2016 Gemeenskapsopname het die aanhang van Hindoeïsme verder afgeneem tot 0.9%. Die totale Hindoe-bevolking in Suid-Afrika het egter gegroei van 551 669 in 2001 tot 569 476 in 2011. In verhouding het die nie-Hindoe bevolking in Suid-Afrika egter in ‘n groter mate gegroei, wat veroorsaak dat Hindoeïsme ‘n kleiner deel van die landsbevolking uitmaak. Die Hindoe bevolking in Suid-Afrika is steeds die grootste versameling van Hindoes in Afrika.

Die oorgrote meerderheid Hindoes in Suid-Afrika is uit Indië afkomstig. Die plaaslike Hindoe-bevolking is nasate van die arbeiders wat tydens die Britse koloniale periode uit Indië na Suid-Afrika gebring is om op suikerrietplantasies en in myne te werk. ‘n Tweede groep immigrante het egter as vrywilligers na Suid-Afrika gereis om die Hindoe bevolking in Suid-Afrika te kom bedien met tipiese Hindoe kos, kultuur en godsdiens. Tydens die koloniale- en Apartheidperiodes is daar lank teen immigrante vanuit Indië in Suid-Afrika gediskrimineer.

As gevolg van sendingwerk deur NG Kerk-predikante onder Hindoes en Moslems in die Pietermaritzburg-omgewing sedert 1946, het die Indian Reformed Church in Suid-Afrika in 1968 tot stand gekom. Later het hulle hul naam verander na die Reformed Church in Africa (RCA).

5.5.3.  Tradisionele  Afrika-godsdiens

Wanneer die tradisionele Afrika-godsdiens bespreek word, kom belangrike vrae na vore: Hoe kan ‘n mens skryf en sin maak van wat as “tradisionele” godsdiens in Afrika veralgemeen word? Wie is bevoeg om wat tradisionele Afrika-godsdiens behels, gesaghebbend te verteenwoordig? Of is die taak om tradisionele Afrika-godsdiens te interpreteer uitsluitlik beperk tot die selfverklaarde voorstanders daarvan? ‘n Verdere kwelvraag het te doen met die einste term “Afrika-tradisionele godsdiens” of “tradisionele Afrika-godsdiens”: Waarom word die etiket “tradisioneel” vir hierdie godsdiens gebruik? Is ander godsdienste nie ook “tradisioneel” nie?” Hierdie vrae kan ‘n mens help om die kompleksiteite rakende tradisionele Afrika-godsdiens te verstaan en waardeer. Die insigte wat hierna volg, is eintlik maar net ‘n paar perspektiewe op wat andersins ‘n komplekse geloofstelsel en manier van wees in die wêreld (ontologie) behels.

Die ontslape Afrika-geleerde John Mbiti het in sy African Religions and Philosophy opgemerk dat Afrikane “berug godsdienstig” is. Daarmee wou Mbiti aandui dat Afrika- godsdiens bestaan het lank voordat Europeërs op die kontinent aangekom het en voordat die Christendom via die werk van sendelinge versprei het; ook voor die uitbreiding van Islam wat deur óf Arabiese stamme óf lede van die Asiatiese diaspora in Suid-Afrika aangekom het. Mbiti se werk dui verder aan dat, ten spyte van groot diversiteit onder Afrikane, daar ‘n onderliggende filosofie is wat tradisionele Afrika-godsdienste, – oortuigings en -wêreldbeskouing verbind, en wat dit onderskei van godsdienste soos die Christendom of Islam. Alhoewel Mbiti opgelei was as Christelike teoloog, het hy dit op homself geneem om te bewys dat, in teenstelling met wat sendelinge en kolonialiste beweer het, Afrikane ‘n geloofwaardige geloofstelsel het. Net so het antropoloë wat Afrika-samelewings bestudeer, hoewel met verskillende motiewe, ook tot die gevolgtrekking gekom dat Afrikane wel ‘n eiesoortige geloofstelsel het.

Die probleem met beide Afrika-teoloë en antropoloë se studies is egter dat, alhoewel hul ontledings goed bedoel is, hul voorstellings van tradisionele Afrika-godsdiens meestal “a gesture of dismissal” was (om ‘n frase van die bekende afgetrede godsdienswetenskaplike, David Chidester van die Universiteit Kaapstad, te leen). Met ander woorde, in soverre hulle ‘n godsdienssin onder Afrikane ontdek en beskryf het, het hulle dit meestal gedoen deur vergelykings te tref met ander bekende godsdienste soos die Christelike godsdiens. Die beskrywings het meestal probeer om Afrika-godsdienste te “rehabiliteer” deur patrone waar te neem wat gepas was by “sendinggodsdienste”. Kategorieë soos “aanbidding”, “goddelikheid”, “hemel”, “engele” en “Satan”, om ‘n paar te noem, is in hierdie ontledings gebruik. Aangesien die soort godsdienssin wat waargeneem is onder Afrikane nie netjies by sulke bekende kategorieë gepas het nie, is dit as “tradisioneel” beskou en is die groot misverstand gevestig dat Afrika-godsdiens as ‘n samehangende geloofstelsel soos die Christendom bestaan. “Afrika-gode” is geklee in die Hellenistiese klere wat die norm in die Christendom is en Afrika-ontologieë (denkwyses oor ons bestaan) en -kosmologieë (denkwyses oor die ontstaan van die werklikheid) is deur idiome wat vreemd is aan Afrika-kontekste geïnterpreteer. Aanhangers van die Afrika-godsdiens, soos die Suid-Afrikaanse geleerde, dr. Nokuzola

Mndende, voer aan dat tradisionele Afrika-godsdiens hierdeur verdraai is en ‘n onreg

aangedoen is.

‘n Groot probleem is om die simboliese taal van Afrika-godsdiens te verstaan, veral met betrekking tot die baie prominente voorstelling van die voorouers. ‘n Populêre siening onder Christene is dikwels dat Afrika-godsdiens eintlik “voorvader-aanbidding” behels. Dit is ‘n oorvereenvoudiging en wanopvatting. Hoewel voorouers uiters belangrik is in Afrika-godsdiens, is daar geen sprake dat hulle as gode gesien word nie. Hulle is eerder die “living dead” wat geëer word. Die verstaan van die voorouers het egter alles te make met die soort ontologieë en kosmologieë wat inherent by Afrikane leef. Die verstaan van die voorouers is dus ‘n nuttige lens om alle ander aspekte van Afrika-godsdiens te beskryf. ‘n Omvattende begrip van wat ‘n geloof oor die voorouers behels, kan help om lig te werp op tradisionele Afrika-idees oor die betekenis van bestaan, lewe, geloofstelsels, en kennissisteme – veral in ‘n multi-godsdienstige en multikulturele samelewing.

‘n Sentrale vraag in Afrika-kontekste is wat dit beteken om mens te wees. Om dit te kan antwoord, verg ook ‘n verstaan van die wêreld. Tradisionele Afrika-denke se verstaanprosesse word bepaal deur ‘n web van onderling-verwante verhoudings (oftewel, holisme) wat ook die natuur insluit. Binne hierdie onderling-verwante werklikheid beteken dit dat die gemeenskap waarin mense bestaan, nie net die lewendes insluit nie, maar ook diegene wat reeds gesterf het. Wanneer iemand sterf, eindig hul bestaan nie, maar word hulle deel van die voorouers met wie gemeenskap behou word. Die lewe begin volgens hierdie verstaan nie met geboorte en eindig met die dood nie. Dit is eerder ‘n kontinuum van “nog-nie-bestaan”, gekoppel aan die lewende bestaan, en voortgesit in die staat van “lewende dooies.” Om te bestaan as mense en gemeenskappe, sluit die volle omhelsing van beide die fisiese en geestelike wêrelde in. Om tussen hierdie verskillende wêrelde te bemiddel, dien voorouers as kommunikasiekanale om die onsienlike wêrelde en bestaanswyses te versoen met die werklikheid hier en nou. Die voorouers vorm dus ‘n sentrale tema in tradisionele Afrika- denke en bly noodsaaklik vir die denke oor naasbestaan en betekenisvolle verhoudings in multi-godsdienstige en multikulturele kontekste.

Alle kragte wat werksaam is in hierdie ineengeweefde werklikheid word verpersoonlik in ‘n Opperwese. Binne die Afrika gemeenskapsverstaan tree die opperhoof, die stamhoofde, en familiehoofde as agente van die Opperwese op om harmonie en welsyn binne die menslike werklikheid te verseker. Harmonie en welsyn hang daarvan af of mense in die totaliteit van die werklikheid hulle regte plek gevind en behou het. Die tradisionele leefwêreld is ook gevul met mistieke kragte wat ten goede ingespan moet word, en wat die bose kragte moet teenwerk. Daar is agente in die gemeenskap – waarsêers en tradisionele genesers (inyanga in isiZulu) – wat kan meehelp dat die mistieke kragte ten goede gebruik word. Daar is egter ook ander agente (sangomas in isiZulu, maar ook in ander tale soos Afrikaans) wat die mistieke kragte eerder tot skade van individue en die gemeenskap wil aanwend.

Om die balanse van die werklikheid in stand te hou, is daar ‘n aantal rituele wat nougeset nagekom moet word. Hierdie rituele wat ‘n sterk kulturele karakter dra, moet egter nie in vergelyking met Christelike simbole en rituele verstaan word nie. Die Afrika-rituele is eerder rites de passages – oorgangs- of deurgangsrituele wat die verskillende lewenstadia in kontinuïteit met mekaar laat ontwikkel. In hierdie rituele – veral m.b.t. geboortes, inisiasie, huwelik, en begrafnisseremonies (meestal vergesel van seremonies waarby diere geslag word) – speel die voorouers ‘n sentrale rol. Wanneer die rituele getrou nagekom word, verseker die voorouers voorspoed. Maar, indien die rituele nie nagekom word nie, kan die voorouers ook kwaad word en straf bring deur byvoorbeeld droogtes, hongersnood, siektes, kinderloosheid, en selfs die dood. Hierdie rituele, wat hoofsaaklik in landelike omgewings ontwikkel het en nagekom word, word vandag selfs in verstedelikte omgewings geëerbiedig. Dit bring egter groot uitdagings vir Afrika-mense wat in stedelike omgewings woon ter wille van werk, en wat daardeur blootgestel word aan ‘n moderne en sekulêre wêreld. Die moontlikheid van vervreemding van die tradisionele rituele is dan baie sterk.

Die blootstelling oor eeue heen van tradisionele Afrika-mense aan die Christendom het ook besondere uitdagings gebring. Waar Afrika-mense hulle tot die Christendom (of selfs Islam) bekeer het, bly die behoefte om hul godsdiens met die tradisionele kultuur te versoen baie sterk. Dit illustreer die worsteling in Afrika om ‘n Christendom (of Moslem- gemeenskap) te skep met ‘n eie Afrika-identiteit. Christelike kerke met ‘n sterk Afrika- identiteit (soos die Zion Christian Church – ZCC) maak daarom ook ruim gebruik van rituele vanuit die tradisionele Afrika-omgewings, en word praktyke uitgevoer waarin die holistiese verstaan van die werklikheid met alle werksame kragte steeds prominent funksioneer (bv. genesings, dans en ritmiese bewegings).

In onlangse jare het daar sterk pogings ontwikkel om tradisionele Afrika-godsdiens as aparte godsdiensgroep in Suid-Afrika erken te kry. Sommige leiers in hierdie proses spreek hul ook sterk uit teenoor Afrikamense wat wel gekies het om in ander godsdienste, soos die Christendom of Islam, te aanbid. Dit word gesien as verraad, omdat ‘n Afrika- identiteit en tradisionele Afrika-godsdiens as sinoniem met mekaar gesien word. Hierdie kritiek veroorsaak dikwels spanning en konflik tussen Afrika-mense.

5.5.4.  Judaïsme

Die Judaïsme het sedert die 4de eeu v.C. vanuit die ou Israelitiese godsdiens ontwikkel. Terugslae soos die vernietiging van die Jerusalem tempel in 586 v.C. deur die Babiloniërs, en weer in 70 n.C. deur die Romeine, asook die ballingskap en latere diaspora van Jode oor die wêreld heen, het ‘n beslissende rol gespeel in die wegbeweeg van ‘n offerande- gebaseerde godsdiens in die vroeë fases, na ‘n Torah-gebaseerde gemeenskap wat veral in sinagoge-byeenkomste op Vrydae met sonsondergang (die aanbreek van die Sabbat) gestalte kry. Die lees en oordenking van die Torah (die eerste vyf boeke van die Hebreeuse Bybel) bly die sentrale identiteitsmerker van hierdie godsdiensgroep.

Die Hebreeuse Bybel en die Christelike Ou Testament stem ooreen in aantal boeke, maar nie in volgorde nie. Die Hebreeuse Bybel word in drie hoofdele ingedeel, naamlik eerstens die Torah, daarna die Profete, en dan die Geskrifte (afgekort as Tenakh). Die

Hebreeuse Bybel eindig in die meerderheidstradisies met die boek Kronieke. Die rede waarom die Christelike Ou Testament in volgorde verskil, is dat die Hervormers van die 16de eeu die volgorde van die Septuaginta (die Griekse vertaling van die Hebreeuse Bybel vanuit die 2de eeu v.C.) behou het. Die Griekse vertaling het die boeke meer tematies georden.

Die Joodse studie van die Bybel het ook hoë agting vir die eeue-oue rabbynse interpretasies en verhale (bv in die Midrash, die Talmoed, die Haggadah, en Halakah) van die Hebreeuse Bybel. Hierdie rabbynse geskrifte het ook ‘n baie sterk invloed gehad op die rituele wat tydens die viering van die groot Joodse feeste gevolg word. Behalwe die weeklikse viering van die Sabbat, word die volgende ook jaarliks gevier: Rosh Hashana (Joodse nuwejaar), Yom Kippur (versoendag), Sukkot (Huttefees), Simchat Tora (vreugde oor die Torah), Hannoeka (Fees van die ligte), Purim (herdenking van die redding van die Jode soos vertel in die boek Ester), Pesach (Paasfees), Shavu’ot (Pinksterfees), en Tishna B’Av (Dag van rou).

Die sentrale belydenis van die Jode word saamgevat in Deuteronomium 6:4: “Hoor Israel, die Here is ons God, Hy is ‘n enige Here.” Die term “monoteïsme” is dus veral op die Jodendom van toepassing – een God word bely, naamlik Yahweh, die God van die voorvaders en van Israel. Aan die einde van die tyd word ‘n Messias verwag wat vrede op aarde sal bring. Jesus van Nasaret word wel as ‘n invloedryke rabbi erken, maar word nie geag hierdie Messias te wees nie.

Soos in al die ander godsdienste, het daar ook binne die Jodendom algaande verskillende stromings ontwikkel. Ortodokse Jode volg basies nog die godsdiensvoorskrifte van die Hebreeuse Bybel. Hervormsgesinde Jode wou eerder meer plek gee aan die modernisering van die godsdiens en hul tradisies. Konserwatiewe Jode meen dat die Hervormingsgesinde Jode te ver gegaan het, hoewel hulleself ook meen dat daar by die eise van die tyd aangepas moet word. In die hedendaagse Israel, maar ook oor die wêreld heen, word al hierdie groepe aangetref.

Hoewel die sinagoge (Shul) oor die wêreld heen die bymekaarkomplek van Jode bly, is die sentrale plek van aanbidding vandag vir Jode (veral die ortodokse groepering) die sogenaamde Klaagmuur in Jerusalem, wat ‘n gedeelte van die westelike muur is van die platform waarop die Herodus-tempel gebou was.

Hoewel ‘n baie klein gedeelte van die Suid-Afrikaanse bevolking, het die Jode aanvanklik wydverspreid oor die land voorgekom. Hierdie vroeë immigrante het na Suid-Afrika gekom in die nadraai van die vervolging wat Jode in Europa en elders beleef het, veral in die volksvernietiging (Holocaust) onder Adolf Hitler in Nazi-Duitsland. Algaande het Jode in Suid-Afrika meer gekonsentreerd geraak in die stedelike gebiede, veral in sekere dele van Kaapstad. Die Joodse gemeenskap het tradisioneel geen sendingywer getoon om mense van ander godsdienste na hul godsdiens te bekeer nie.

Christene het uiteraard ‘n baie nou verwantskap met Jode. Die evangelieskrywers het Jesus se verhaal geplaas binne die raamwerk van die Joodse feeste (veral die Paasfees) en gebruike. Jesus was dus nie ‘n Christen nie, maar ‘n gerespekteerde Joodse rabbi in

wie die vroeë Christene die mensgeworde God herken het. Die vroeë Christendom het die Septuaginta as “heilige skrif” beskou, en dit is eers later in die eerste eeu n.C. dat Christelike geskrifte begin ontwikkel het wat nog later – teen die einde van die 4de eeu

n.C. – tot Bybel van die Christelike gemeenskap aanvaar is. Van die vroegste konflikte in die Christelike kerk het juis ook gehandel oor die verhouding tussen die Jodendom en die Christendom. Daar was nie ‘n eensklapse “oorskakeling” na die Christelike godsdiens nie; die Jodendom het vir ‘n paar eeue daarmee verweef gebly.

5.5.5.  Boeddhisme

Hierdie gedeelte beskryf die vroeë Theravāda as verteenwoordigende voorbeeld van die Boeddhisme, ‘n fenomeen wat met die verloop van 2500 jaar verskeie institusionele vorme en leerstellige nuanses aangeneem het.

Boeddhisme is, streng gesproke, nie ‘n “godsdiens” (presieser gestel, ‘n “God-diens” soos byvoorbeeld Judaïsme, Christendom en Islam) nie. Die term “religie” (van die Latyn religare: “her-bind”, “her-integreer”) is egter wel van toepassing. Die Boeddhisme gaan daarvan uit dat die basiese menslike toestand (naamlik lyding) grondliggend te wyte is aan ‘n gebrekkige insig in die basiese struktuur van die werklikheid. Uit die grondliggende verstandelike misvattings volg verkeerde eksistensiële instellings (naamlik begeerte en haat en alle sentimente wat daarmee saamhang) en verkeerde praktiese lewenswyses. Die heilsweg van die Boeddhisme bestaan uit die meditatiewe integrasie en verstandelike insig in, en morele uitleef van die dhamma (“waarheidsleer”).

Die basiese struktuurmomente van die werklikheid is volgens die Boeddhisme die radikale nie-permanensie (anicca), nie-substansialiteit (anattā) en oorsaaklike voorlopigheid (paccayatā) van alle dinge. Diep-mediterend en -denkend vind mens volgens die Boeddhisme nie ‘n Ewige Substansie van enige aard (byvoorbeeld ‘n persoonlike God soos onder andere in die Christelike geloof geformuleer nie), maar ‘n radikale gesigseinder, absolute stilte.

Wat die godsvraag betref, is die Boeddhisme egter nie militant vyandig (“anti-teïsties” onder die masker van bloot ontkennende “a-teïsme”) ingestel nie, maar vriendelik- krities, relativerend, transenderend, vertolkend (“meta-teïsties”). Dit gee inderdaad erkenning aan ‘n aantal tipes meer-as-menslike wesens (“gode”) in die groot voorlopige kosmiese bestel, wat insig en bestaansdade betref die mindere van werklik hoogstaande verligte mense is. Die werklikheid is nie die eenmalige skepping van ‘n Ewige Alleen-God nie, maar ‘n nie-substansiële, nie-permanente, voorwaardelik-wisselwerkende proses van ontstaan en vergaan op ‘n absolute gesigseinder.

Hierdie basiese diepte-perspektief word, so word geleer, in die algemeen deur ‘n vastigheid en genot-begerende mensdom misken. Dit lei tot lyding, maar die dieper waarheid word van tyd tot tyd deur verligte leermeesters van die mensdom (Boeddha’s, “Verligtes”) herontdek en verkondig. In die huidige tydsgewrig is daardie sleutelfiguur Siddhattha Gotama. Die Boeddha is nie ‘n plaasvervangende mens-God nie, maar mens in sy suiwerste vorm, deur eie inspanning tot verligting veredel, voorbeeld en leraar. In Theravāda staan ‘n toekomstige Boeddha, wat in vorige lewens deur prosesse van

hergeboorte gegaan het, bekend as ‘n bodhisatta. In die tweede groot stroom van Boeddhisme, die latere Mahāyāna, word hierdie begrip gebruik vir enige mens wat toegewy is aan die ideaal om alle wesens tot volmaakte verligting te lei.

Die leer (dhamma) van die Boeddha word sosiaal geïnstitusionaliseer in die sangha (“vergadering”), die orde van monnike en nonne, wat in ‘n verhouding van wedersydse ondersteuning met die omringende menslike samelewing bestaan. ‘n “Boeddhis” is iemand wat heil soek en vind in drie juwele (ti-ratana), naamlik (a) die Buddha, (b) die dhamma, en (c) die sangha.

Bogenoemde opvattinge word normatief saamgevat in die kanon van “drie mandjies” (Ti- piṭaka), naamlik (a) die Sutta Piṭaka (boeke met die leerredes en diskoerse van die Boeddha); (b) die Abhidhamma Piṭaka (boeke met die filosofiese sistematiese uitwerking van die Boeddhistiese godsdiens); en (c) die Vinaya Piṭaka (die orde-reëls van die sangha).

Verskillende stadiums van geestelike ontwikkeling word onderskei, wat lei na die staat van ‘n arhant (“verdienstelike”), iemand wat verligting bereik het. Onderweg na die bergpiek van verligting en liefhebbend terug in die harde werklikheid in, red mens jouself

(a) deur eie karma-draende inspanning, (b) geïnspireer deur die Boeddha se lering en voorbeeld, (c) soos neergelê in die mondelinge tradisie en skrifgeworde kanon van verhale en vertolkende denke en (d) versterkend voorgeleef deur die formele orde en voortgesit in ‘n kring van ondersteunende edel vriende (kalyāṇa-mittā).

Daar is ‘n baie klein aantal Boeddhistiese gemeenskappe versprei in Suid-Afrika.

5.5.6.  Bahá’í-godsdiens

Die Bahá’í-geloof is ʼn relatiewe jong, maar selfstandige godsdiens wat in 1844 in die stad Shiraz in die hedendaagse Iran ontstaan het. Dit is ʼn vinnig groeiende godsdiens; die aanspraak is dat naas die Christendom die Bahá’í-geloof se vlerke die wydste oor die aarde gesprei is. In meer as 253 onafhanklike state is daar reeds Bahá’í gemeenskappe gevestig. Na skatting is daar tussen 5 en 7 miljoen Bahá’ís reg oor die wêreld. Geskrifte van die geloof se stigters is in meer as 800 tale vertaal en word aktief en wyd versprei.

Die geloofsgemeenskap speel ʼn invloedryke rol in die Verenigde Nasies en in gesprekke tussen wêreldgodsdienste, soos die World Parliament of Religions. In Suid Afrika is die Bahá’í-geloof sedert 1911 aktief en die getal Bahá’í-gelowiges wissel tussen 5,000 en 240,000, volgens verskillende beraminge. Met hul hedendaagse hoof-sentrum in Haifa, Israel, is dit inderdaad ‘n vinnig-groeiende en invloedryke godsdiens.

Hoewel die geloof stam uit die Shi’ietiese eskatologiese verwagting van ‘n besonderse Imām – die Twaalfde – is dit vir die Bahá’í-gelowiges baie belangrik om as unieke, selfstandige godsdiens beskou te word en nie bloot as vertakking van Islam nie. Dit het ontstaan as ʼn nuwe openbaringsdaad van God in die geskiedenis.

Die term Bahá’í verwys na volgeling van Bahá’u’lláh en nie na die geloof as sodanig nie. Dit kom van die Arabiese term “bahá’” wat “prag” of “glorie” beteken.

Die Bahá’í-geloof het deur verskillende fases van ontwikkeling gegaan. Dit staan op drie grondbeginsels. (1) die erkenning van één, ewige, almagtige en transendente God, verhewe bo alle menslike begrip of ervaring; (2) die siening van die menslike ras as ‘n enkele, unieke spesie wat die hoogtepunt van die skepping verteenwoordig, en daarom moet streef om op evolusionêre wyse één wêreldorde tot die wel-wese van elke individu en kultuur- of taalgroep tot stand te bring (Die wêreld is maar één land, en die mensdom is daarvan die burgers); (3) die uitgangspunt dat alle godsdienste wesenlik één is – dat die verskillende godsdienste opeenvolgende openbaringe van God vir bepaalde eras of kontekste is en dat God op bepaalde tye in die geskiedenis deur opeenvolgende “manifestasies” in ʼn proses van progressiewe openbaring tot die mensdom spreek (soos deur Abraham, Moses, Boeddha, Jesus en Mohammed).

Die Bahá’í-geloof beskou Bahá’u’lláh (wat “Heerlikheid van God” beteken) as die laaste openbaring van God. Hy word gesien as ‘n “manifestasie van God” wat die skoonheid, uniekheid en verhewenheid, of watter eienskappe van God ook al, volmaak manifesteer. Sy woorde is na bewering die woorde van God self, en hoewel hy ʼn nederige, sterflike dienskneg van God is, besit hy die status van God. Sy openbaring word beskou as die kulminasiepunt van die goddelike boodskappe en is bedoel om die vooruitgang van die mensdom te bevorder.

Die unieke aard van die Bahá’í-openbaring lê daarin dat dit spesifieke instellinge en sosiale en etiese voorskrifte gee vir ʼn nuwe, meer progressiewe era van menslike evolusie. Dit beklemtoon die gelykwaardigheid tussen mans en vroue, en die essensiële menslike vermoë om deur eie energieke en intellektuele inspanning ‘n beter toekoms te skep. Die finale stap in menslike evolusie sal uitdrukking vind in een wêreldorde en – vrede. Die klem skuif dus vanaf ʼn verhouding tot en aanbidding van die transendente God wat in ons immanente bestaan ingryp, na godsdiens wat ‘n menslike verskynsel en aktiwiteit is. Dit fokus op kollektiewe, evolusionêre en geestelike groei in die menslike beskawing.

5.6.  Mense met geen godsdiens?

Uit die statistieke wat hierbo aangebied is, is dit duidelik dat die groep mense in Suid- Afrika wat hulleself nie met enige godsdiensgroep assosieer nie (om verskillende redes) die tweede grootste “godsdiensgroep” in die land is. Wel het die persentasie van hierdie groep van 18,28% in 1996 tot 11,99% in 2016 afgeneem. Dit is egter onduidelik wat hierdie afname veroorsaak het. Die twee syfers kom uit twee verskillende soort opnames, en die metodologie van elk mag dalk tot hierdie verskil in syfers aanleiding gegee het. Dit mag egter ook saamhang met die groei in sommige godsdiensgroeperings – veral in evangelikale en charismatiese groepe.

Die koue statistieke gee ook geen aanduiding van redes waarom mense hulself in hierdie groep plaas nie. In sommige gevalle mag dit wees dat mense Satanistiese of ateïstiese sienings het, wat nie tradisioneel as godsdienste in Suid-Afrika aanvaar word nie. Uit openbare gesprekke en debatte blyk dit egter ook dat dit te make kan hê met die sekularisering van die samelewing wat saamhang met die verstaan van die mens as

outonoom, of met teleurstelling met die kerklike instellings en ander gelowige mense se lewenswyses. Nog ‘n rede wat deurskemer in openbare gesprekke is dat baie verteenwoordigers uit hierdie groepering sukkel om die gesag van die Bybel te aanvaar, omdat alles daarin nie rasioneel verklaarbaar is nie.

Gesprekke hieroor in die NG Kerk is ook nie onbekend nie. Daar is persone wat vir lank gelowiges was, maar wat nou op die punt gekom het dat hulle hul geloof in ‘n Godheid nie meer as norm vir hulle lewens kan neem nie. Die gedagte aan ‘n transendente Wese wat ons lewens beïnvloed en bepaal, kom vir hulle irrasioneel voor en hulle doen dus afstand van ‘n teïstiese verstaan van die werklikheid (dws, die geloof dat ‘n godheid ten nouste hierdie werklikheid bepaal).

In internasionale kringe is daar ook sprake van ‘n “post-teïstiese beweging” waarin die bestaan van ‘n godheid nie negeer word nie (of ten minste teoreties aanvaar word), maar waarin geglo word dat die moontlike bestaan van ‘n godheid eintlik geen impak op ons werklikheid het nie.

Dikwels is die reaksie vanuit kerklike en geloofskringe (ook vanuit NG Kerk geledere) teenoor hierdie sienings afwysend en selfs veroordelend. Mense word baie gou as “ateïste” gebrandmerk, sonder dat daar enige poging aangewend word om te probeer verstaan wat hierdie groepering mense wil sê en aan die orde wil stel. Hoewel daar enkele pogings in die NG Kerk voorkom, word daar ook nie noodwendig kreatief gewerk om hierdie mense (wat nie sonder geestelike belewings of behoeftes is) binne die geloofsgemeenskap te akkommodeer nie.

Die opdrag van die ATLAS-taakgroep was nie om pertinent hierdie groep te ondersoek nie, en daar was ongelukkig ook geen tyd en ruimte daarvoor nie. Maar die verslag sou onvolledig gewees het as daar nie daarop gewys word dat hierdie ‘n onverkende en swak nagevorsde veld is waaraan die NG Kerk in die toekoms aandag sal moet gee nie. Soms hoor ‘n mens die uitspraak dat hierdie groepering eintlik “die slegte gewete” van die kerk is – d.w.s. dat die sienings wat by hierdie mense ontwikkel eintlik meer te make het met die wyse waarop die kerk hulle behandel het, as met hul erkenning of ontkenning van God se bestaan. Dikwels is hierdie groepering mense nie “godloos” of sonder geestelike belewing nie, maar eerder “kerkloos”.

Of hierdie waarneming waar is of nie, dit sou sekerlik die taak van die Christelike kerk moet wees om diegene op te soek wat ook “afgedwaal” het. In een van Jesus se gelykenisse word juis vertel hoe ‘n herder 99 skape agterlaat om te gaan soek vir die een afgedwaalde skaap. Indien die NG Kerk hierdie taak versuim, sou sy daarmee nie ‘n Jesus-vormige uitkyk op hierdie groepering mense hê nie. Daar sal dus meer moeite gedoen moet word om uitgebreide navorsing te doen oor die redes waarom mense in hierdie groepering hulself nie meer met die kerk en met God kan assosieer nie. Daar sal ook verdere moeite gedoen moet word om alternatiewe geloofsgemeenskappe te ontwikkel waarin die geestelike behoeftes van hierdie groepering mense sentraal sal staan.

5.7.  Hoe tree ons in interaksie met mense van ander godsdienste?

Die laaste vraag wat ons moet beantwoord is: Hoe behoort ons op te tree teenoor mede- Suid-Afrikaners wat aan ‘n ander godsdiens behoort? Hierdie is allesbehalwe ‘n akademiese saak; dit is ‘n vraag wat ons elkeen raak. By die werk, in ons straat en in ons vriendekring het ons met Moslems, Hindoes en Jode (of andere) te make. Op skool sit ons kinders saam met maats in die klas wat anders as hulle glo. Hoe beantwoord ons ons eie vrae – en dié van ons kinders?

Die Bybel gee vir ons twee duidelike riglyne. In die eerste plek het ons die groot verantwoordelikheid om die boodskap van Jesus aan almal te verkondig. Die genade wat ons van die Here ontvang het moet ons aan ander deurgee. Ons sê saam met Paulus; “Ek skaam my nie vir die evangelie nie, want dit is ‘n krag van God tot redding vir elkeen wat glo” (Rom 1:16). Maar ons het net so ‘n groot verantwoordelikheid om alle mense – ook mense van ander gelowe – met liefde te omarm. Dis immers die groot gebod! Die twee opdragte hang saam. Hoe groter jou erns om die boodskap van Jesus met ander te deel, hoe sterker sal jy in liefde na hulle uitreik. En hoe meer ons gespreksgenote ons liefde as eg en onvoorwaardelik ervaar, hoe meer sal hulle hul ore spits as ons ons diepste waarhede met hulle deel. Dit is wat dit beteken om in ‘n dialoog betrokke te raak.

5.7.1.  Dialoog

Persone wat deur die jare baie ervaring hiervan opgedoen het, kan ons op die pad van dialoog begelei. Volgens hulle is daar ten minste ses beginsels wat ‘n mens in gedagte moet hou:

1. Die eerste beginsel: ons gemeenskaplike mensheid. Ons gesprek is nie ‘n dialoog tussen die groot godsdienste nie, maar tussen ménse – mense soos ons, wat met mekaar gesels. Saam met ons aan tafel sit mense wat ook deur God gemaak Ons het dieselfde verlange in ons harte. Ons moet Paulus se woorde aan die Atheners onthou: “Uit een mens het Hy (God) al die nasies gemaak…God het hulle gemaak om Hom te soek, al sou hulle ook moes rondtas om Hom te vind. Hy is nie ver van enigeen van ons af nie, want deur Hom lewe ons, beweeg ons en bestaan ons” (Hand 17:26-28). Ons deel saam aan ons skuld, maar ons mag ook saam deel hê aan die verlossing wat Jesus vir ons almal verwerf het (Rom 3:23 vv). Wanneer jy met jou Moslembure gesels, het ’n gesoute NG Kerk-sendeling eenmaal gesê, moet jy twee dinge doen: vergeet en onthou. Jy moet eers vergeet dat hulle Moslems is om te kan ontdek dat hulle mense is met vrae en verlange in hul harte – mede-Suid-Afrikaners wat net soos ons bekommerd is oor die landsgebeure, en oor wat van hulle kinders en hulle werk gaan word. Danmoet jy onthou dat hulle uit ‘n eie Moslem-konteks kom, met hul eie geloofsoortuigings, waaroor ‘n mens kan gesels.

1. Die tweede beginsel: die alomteenwoordigheid van God. Die God wat ons aanbid is ‘n alomteenwoordige God. Die Vader, Seun en Gees is van die begin af aan die werk, soms op plekke en onder mense waar ons Hom nie verwag het nie. Hieraan mag ons vashou wanneer ons met ons dialoog begin: lank voor ons daar was, was God reeds daar. Deur sy Gees was Hy reeds besig om die toneel voor te berei. Lank voordat Paulus in Listra aangekom het, het hy ervaar: God was reeds in die stad aan die werk (Hand 14). Vir die

mense van Athene sê Paulus: Die onbekende God van wie julle bewus is en selfs aanbid sonder om Hom te ken, verkondig ek aan julle (Hand 17:23). Dis wonderlik om te besef dat nog voor ons aan tafel gaan sit het om met ons bure te gesels, die alomteenwoordige God reeds daar was om hulle én ons harte voor te berei vir die ontmoeting.

1. Die derde beginsel: die “beste” in ander Aan tafel mag ek aanvaar dat die Heilige Gees teenwoordig is om die gesprek te begelei, en dat Hy my én ook my gespreksgenoot in die volle waarheid sal lei. Moenie dink dat jy nie ook iets nuuts sal leer nie. Dink maar aan Petrus se gesprek met Kornelius. Uit dié dialoog het Petrus net soveel nuwe dinge geleer as die Romeinse offisier (Hand 10). Om die waarheid te laat seëvier, is dit belangrik om te onthou dat ‘n mens van die “beste” in die ander godsdiens moet uitgaan, nie die “slegste” nie. Die versoeking is groot om jou in die ander se swak punte te verlekker, om die beste van ons geloof met die slegste van die ander te vergelyk, om karikature te bou wat maklik afgeskiet kan word. Maar dis onbillik – en dit werk ook nie. Jy moet leer om met oorgawe na jou gespreksgenoot te luister en om jou saam met hom of haar in die mooie en verhewe van sy/haar geloof te verbly. En nadat jy met erns geluister het, sal jy die geleentheid kan gebruik om die heel beste wat ons het om aan te bied – die volle waarheid van die evangelie – met hulle te deel.

1. Die vierde beginsel: Identifikasie. Hierdie beginsel vra van ons baie: dat ons ons met ons gespreksgenote sal identifiseer, dat ons ons soveel as wat ons kan, in hulle omstandighede sal inleef, totdat ons die taal van hulle harte hoor. Dit kom nie vanself nie; dit vra verbeeldingskrag, uithouvermoë en baie, baie liefde. Toe die profeet Esegiël na die ballinge in Babel gestuur is, het die Here hom sewe dae lank laat sit – daar waar die mense gesit het – en hy was heeltemal verbysterd (Eseg 3:15)! Om te identifiseer, om te gaan sit waar ander sit, behels nie noodwendig om te dink soos hulle dink en alles te aanvaar wat hulle aanvaar Dit vra wel dat ‘n mens sal probeer verstaan wat hulle dink en hoekom hulle so dink. Om ‘n getuie vir Jesus te wees is nie ‘n goedkoop saak nie. Vir Paulus het dit beteken dat hy vir die Jode ‘n Jood moes word, vir die Grieke ‘n Griek: “Vir almal het ek alles geword, om in elk geval sommige te red” (1 Kor 9:22). Identifikasie met die persoon na wie jy gestuur is, is oneindig meer as ‘n sendingstrategie; dit is die evangelie self. Dis om die voorbeeld van Jesus self te volg, van God wat mens geword het, wat ons vlees en bloed aangeneem het, ons lewe en ons dood met ons gedeel het, om so aan ons ‘n nuwe, ewige, lewe te gee. Om só met ons gespreksgenoot te identifiseer vra van ons verskillende dinge op verskillende tye. Dit kan beteken dat ons moet leer om regtig te luister – dat ons moet onthou dat ons twee ore en een mond het. Twee keer luister voordat ons een keer praat.
2. Die vyfde beginsel: Beleefdheid en beskeidenheid. Jou gesindheid aan die tafel is van die grootste belang. Daar is niks wat ‘n gesprek so vining laat sneuwel as arrogansie, as ‘n “luister na my, ek weet beter as jy”-houding Paulus se gesprek met die Korintiërs, wat vir hom in baie opsigte ‘n moeilike gesprek was, het hy so begin: “In die naam van Christus wat nederig en vriendelik is, vra ek julle…” (2 Kor 10:1). Nederigheid, beskeidenheid en vriendelikheid is die wagwoorde vir ons dialoog. Tree op soos Christus! Ons is nie beter as ons gespreksgenote omdat ons die evangelie “het” en hulle nie.

Christene is net sulke stukkende sondige mense as al die ander. Ons verdien ook om vir altyd verlore te wees. Ons is soos bedelaars tussen baie ander bedelaars op die markplein. Die enigste verskil is: Ons is bedelaars wat brood ontvang het, wie se honger gestil is, wie se lewe gered is. En ons mag nou vir ons mede-bedelaars gaan vertel waar ons die brood ontdek het. Ons mag hulle aan die hand neem en gaan wys waar hulle honger óók gestil kan word, waar hulle saam met ons die brood van die lewe kan ontvang.

1. Die sesde beginsel: ‘n lewendige verwagting. As ek by iemand aan tafel gaan sit, verwag ek dat iets gaan Daar gaan gesels word, geëet word, verhoudings gebou word. Net so mag ons met verwagting by die dialoog-tafel aansit. Ek gaan verrassende dinge van my gespreksgenoot leer, dinge wat ek nooit verwag het nie. Bygesê, in die gesprek gaan ek ook dinge oor myself ontdek, wat ek óók nie verwag het nie. Maar die verrassing lê nog dieper: hoe meer ons met mekaar praat, hoe meer leer ek God ken, hoe meer leer ek die ou waarhede van die Bybel op ‘n nuwe manier verstaan. Bo alles, hoe verder die gesprek vorder, hoe meer hoor ek God se eie stem. Die dialoog ontwikkel in ‘n trialoog, waar God self, deur sy Gees, met my en my gespreksgenoot praat. Ek word bewus daarvan dat ons tafelgesprek deel van God se groot plan met die wêreld is. Hy is besig om die wêreld voor te berei vir Jesus se wederkoms. Alle drade van die geskiedenis, ook die klein draadjie van ons gesprek, van my moeisame en gebrekkige pogings om my geloof met ander te deel, loop in dié rigting. Dialoog is hoop in aksie.

5.7.2.  Die uniekheid van Christus?

Bogenoemde beginsels vir dialoog help ons ook om ‘n paar moeilike kwelvrae te antwoord. Die eerste hiervan is: “Kom die uniekheid van Christus nie in gedrang wanneer ek met mense van ander godsdienste in dialoog tree nie?” Gelowiges is dikwels bang dat hulle hul geloof in Christus moet “afswak” om op ‘n generiese manier met mense wat ook in ‘n god glo, te kan kommunikeer.

Die uniekheid van Christus hang egter nie af van Christene wat ander mense daarvan probeer oortuig nie – ons kan wel daarvan getuig, sáám met die wolk van geloofsgetuies oor die eeue heen. Evangelisasiewerk behels daarom ook nie om ander te oortuig nie, maar om van Jesus Christus te getuig. Hierdie Jesus – so sê die skrywer van die Evangelie volgens Johannes – is God wat mens geword het en onder ons kom woon het. Daarom het die vroeë Christelike kerk die belydenis geformuleer dat Christus “ware God” én “ware mens” is. In ‘n sekere sin het Christus sy eie uniekheid as God prysgegee om onder mense te kom woon, sodat ons God in Hom kan herken (vgl. Fil 2:5-11). Dit is dus genade dat ons God in Christus kon herken. Sonder Christus se indaling in die menslike werklikheid, sou God aan ons onbekend gebly het. Die belydenis dat Jesus “die Weg, die Waarheid, en die Lewe” is, het dus niks te make met ‘n “beste” keuse uit ‘n lysie van moontlikhede nie. Vir Christene is Christus die enigste keuse, die enigste openbaarmaking van die ware God. Sou ons nie die vleesgeworde God in Hom herken het nie, sou ons nooit ons op sy genade kon verlaat nie.

Verder sien ons in die Nuwe-Testamentiese beskrywings dat Jesus in sy bediening nie Homself slegs geskaar het by sy eie volgelinge nie. Dis juis as aanstootlik ervaar deur die

ortodokse godsdienstiges van sy tyd dat Hy uitgereik het na die randfigure van die samelewing – ongeag hul geloofsoortuiging. Jesus se uniekheid lê juis daarin dat Hy nie net konvensionele gelowige Jood wou wees nie, maar dat Hy grense oorskry het om in liefde uit te reik na diegene in nood.

Christene hoef dus nie te vrees dat hulle dalk verkeerd verstaan sou word in hul kontak met mense van ander godsdienste as sou hulle die uniekheid van Christus opgee nie. Die uniekheid van Christus, dat Hy ware God is, moet juis geïllustreer word in die liefdevolle uitreik na en getuienis teenoor mense van ander geloofsoortuigings. Mahatma Ghandi se uitspraak bly waar toe hy teenoor Christene reageer het: “I like your Christ, I do not like your Christians. Your Christians are so unlike your Christ.” Sonder om eers Christus se naam te noem, kan Christene met hul liefdevolle en deernisvolle uitreik na mense van ander godsdienste die uniekheid van Christus vertoon – as mensgeworde God wat onder ons almal kom woon het.

5.7.3.  Gesamentlike aanbidding?

‘n Verdere kwelvraag is of Christene dan saam met mense van ander godsdienste mag aanbid? In die Suid-Afrikaanse konteks word hierdie vraag konkreet veral in die omgang met Jode en Moslems. Is dit nie ‘n verloëning van ons Christelike oortuigings wanneer ons op plaaslike vlak met ons Joodse en Moslem geloofsgenote gesamentlike byeenkomste reël en bywoon nie?

In die bespreking van die dialoog-beginsels is genoem dat Christene gekenmerk behoort te word deur die liefde en respek wat hulle vir mense van ander godsdienstige oortuigings toon. Daardeur kan sulke mense konkreet agterkom dat ons hul nood en bekommernisse deel, en dat ons saam met hulle die land en wêreld ‘n beter plek wil probeer maak. Christene moet onthou dat ons mense is wie se voorstellings- en kenvermoë “binne- wêrelds” begrens is – ons kan nie anders as om op “mensvormige” maniere oor God te praat of te dink nie. Ons is nie God nie, en het dus ook nie direkte toegang tot die Goddelike werklikheid nie. Ons kan slegs analogies oor God praat en dink. Dit wil sê dat ons met ons beperkte menslike verstaansraamwerk slegs kan probeer om oor God te dink en God te beskryf. Ons besef die beperkinge en voorlopige aard van ons godsverstaan.

‘n Vroeë kerkvader het gepraat van teologie as “geloof op soek na verstaan.” Christene – soos die Bybelskrywers van lank gelede – verstaan nie alles met betrekking tot God nie, en ons het slegs beperkte maniere waarmee ons God kan probeer verstaan. Hierdie werklikheid geld eweneens vir mense van ander godsdienste. Deur met mense van ander godsdienste saam te aanbid of uit te reik na die samelewing, gee ons nie “die korrekte manier van glo” op nie. Niemand van ons kan aanspraak maak op ‘n korrekte manier van glo nie – hoewel ons steeds met oortuiging kan bely dat ons God in Christus leer ken het. Dit beteken dat ons altyd soekend bely wat ons gewaarwordings oor God is. En hierin het Christene die maatstaf dat ons God in Christus leer ken het, omdat God mens geword het en onder ons kom woon het.

Christene kan dus meehelp om gesamentlike aanbiddingsgeleenthede ‘n besondere kwaliteit te gee. Dit is nie ‘n geleentheid waar godsdiensgroepe met mekaar kompeteer of armdruk nie, maar ‘n geleentheid waar Christene – saam met mense van ander geloofsgroepe – ons geloof bely, elkeen op ons eie unieke manier. Godself is die Een wat ons harte toets en deurgrond – ons s’n, maar ook die harte van mense van ander godsdienste. Dus word die oordeel aan God alleen oorgelaat.

Dit sou dus aanbeveel kon word dat Christene – veral dan ook as gemeentes op plaaslike vlak – nie sal huiwer om gesamentlike geleenthede te reël waarin kwellende kwessies van ons samelewing en die wêreld aan die orde gestel kan word nie. Dit sou op “neutrale” plekke kon plaasvind, maar dit sou ook ‘n besondere gebaar van gasvryheid teenoor mense van onder godsdienste kon wees om sulke byeenkomste in ons kerkgeboue te hou. By sulke geleenthede is wedersydse respek vir mekaar se tradisies en rituele van uiterste belang. Christene kan en moet by sulke geleenthede nie daarop aandring dat mense van ander godsdienste die Christelike tradisies moet volg nie. Eweneens sou Christene ook nie die eiesoortigheid van hul gebedstradisies en -rituele hoef op te gee nie. Sulke gesamentlike byeenkomste kan só ingerig word dat almal geleentheid gegun word om (ná mekaar, of parallel met mekaar) die kwessies wat bespreek is in gebed op te dra. Wanneer Christene dit ook opreg in teenwoordigheid van mense van ander godsdienste sou doen, kan dit ‘n besondere getuienis lewer.

5.7.4.  Samewerking met mense van ander godsdienste?

In ons land is daar talle geleenthede om met mense van ander gelowe saam te werk, plaaslik sowel as nasionaal. Soms het dit met politieke sake te maak (Parliamentary Desk), of met gemeenskapsaksies (soos die Cape Town Interfaith Initiative). Ander kere is ekologiese uitdagings of menseregte die fokus (World Parliament Declaration on Global Ethic). Wat groot aandag trek en wat ‘n besliste bydrae in krisissituasies in ons land lewer, is die Gift of the Givers-organisasie wat vanuit die Moslem-gemeenskap geïnisieer is.

In video-onderhoude wat die werkgroep gevoer het met mense vanuit die verskillende godsdienste was daar ‘n gemeenskaplikheid wat ook vanuit Christus se liefde deur die Christelike kerk en die NG Kerk ondersteun behoort te word: “Ons moet saam met mekaar stry vir reg en geregtigheid in Suid-Afrika, saam met mekaar ons verset teen korrupsie, saam met mekaar meehelp om die pandemie van armoede te verlig.” Deurgaans is daar die oortuiging dat geen godsdiensgroep op hul eie genoegsame druk op regeringskringe kan uitoefen om enige beleidsverandering en drastiese optrede tot gevolg te hê nie. In ‘n land met ‘n sekulêre grondwet waarin ruimte gegun word vir alle verskillende godsdiensoortuigings, kan slegs ‘n kollektiewe aksie enige verandering bewerkstellig. Dit is dus nodig dat die NG Kerk – op institusionele vlak, maar ook op plaaslike gemeentelike vlak – hieraan sal meewerk.

Ten opsigte van godsdienste se publieke rol is dit duidelik dat daar samewerking tussen godsdienste moet wees, ten einde publieke spanning en vervolging tussen godsdienste

te vermy. Dit is belangrik in ‘n wêreld waar godsdiens tot geweld en selfs oorloë aanleiding gee. Dit is goed dat godsdienste ruimte vir mekaar laat.

Terselfdertyd staan godsdienste in ‘n gespanne verhouding tot mekaar, juis omdat die waarheidsaansprake meestal nie gelyktydig waar kan wees nie. Die vraag is dus hoe ons tegelyk ruimte vir mekaar en die spanning van botsende waarheidsaansprake kan vashou. Ter wille van sosiale kohesie en publieke impak is dit ‘n polariteit wat “bemeester” (gelyktydig vasgehou) eerder as negeer moet word.

BESLUIT

Handelinge van die 18de Algemene Sinode, 2024, Hatfield Pretoria, p.51, 118

VOORSTEL 7 (A 3.1, ATLAS, 5 INTERGODSDIENSTIGE VERHOUDINGE, p60-77) –

Goedgekeur

Die Algemene Sinode versoek ATLAS om die Bybelse onderskeid tussen God en afgode, godsdiens en afgodsdiens in sy volgende verslag te verreken vir die kerk se gesprek met en oor sogenaamde ander godsdienste.

AMENDAMENT 12 – Goedgekeur

Die Algemene Sinode spreek dank uit teenoor ATLAS vir hulle vorderingsverslag asook die kommentaar van die vloer van die AS. ATLAS word versoek om ‘n opgedateerde verslag aan die 10 samestellende sinodes te bedien wat die verskeidenheid van kommentaar wat van die vloer tydens die AS gelewer is, in ag neem. Die AS verwys die opgedateerde verslag na die 10 samestellende sinodes. Die AS neem ons belydenis van die  Drie-Enige  God  as  vertrekpunt  en  verwerp  alle  vorme  van sinkretisme. Voortspruitend hieruit kan ’n gespreksgids deur ATLAS en die Taakspan vir evangelisasie ontwikkel word wat vir Christene konkrete leiding gee in hulle omgang met mense van ander gelowe, ook in publieke ruimtes. Die AS versoek dat hierdie gespreksgids voorgelê word aan die AS in sitting 2027. Die AS versoek ATLAS om ’n werkgroep aan te wys om ’n ondersoek te doen oor die kenmerke, oortuigings en behoeftes van mense wat hulleself nie met enige godsdiensgroepering assosieer nie met verslagdoening aan die AS van 2027.